İlk olarak 2021 Baharında Türkiye kamuoyu gündemine düşen, Brezilya Donanması’nda 2018’e dek görev yapan “NAe Sea Paulo” eski uçak gemisinin Aliağa bölgesinde gemi sökümünün yapılma konusu, Türkiye kamuoyu gündeminde yeniden yoğunlukla tartışılmaktadır. Odamızın konuyla ilgili açıklamasını kamuoyu bilgisine sunarız.

Üzerinde tartışılan NAe Sao Paulo Gemisinin teknik özellikleri aşağıda verilmiştir. (https://en.wikipedia.org/wiki/Brazilian_aircraft_carrier_S%C3%A3o_Paulo#Background)

Sınıfı ve Tpi  Fransa’nın Clemenceau-sınıfı uçak gemisi (1963 yılından 2000 yılına dek Fransız Donanması’na “Foch” adında hizmet vermiş. 2000-2018 arasında Brezilya Donanması’na “NAe Sao Paulo “ adında hizmet vermiş.)

Deplasman: 24,200 ton (Tam yüklü 32,800 ton)

Boy: 265 m

Genişlik: 51.2 m

Draft: 8.60 m

Sevk Sistemi: 6 Indret kazan, 4 buhar türbini (126,000 hp / 94,000 kW), 2 pervane

Gemi Kimliği: (MMSI sayısı: 710442000; Çağrı İşareti: PWSP)

NAe Sao Paulo’nun ikizi Clemenceau’nun gemi sökümünde de benzer tepkiler ortaya çıkmış. Aralık 2005 de Fransa’nın Toulon Limanı’ndan Hindistan’da gemi sökümünün yapılması için yola çıkarılan Clemenceau, Hindistan’daki gemi söküm tesisinin imha ve toksik atık yönetimi için tesislerinin eksikliği ve uygunsuzluğuna yönelik protestolar ve girişimler sonrasında Hindistan ve Fransa mahkemeleri ile otoritelerinin vermiş olduğu kararlar doğrultusunda Süveyş Kanalı’ndan geri çevrilmiş, Fransız sularına Ocak 2006 da geri döndürülmüştür. Ardından İngiltere’de Hartlepool yakınlarındaki bir tersanede, gemiyi sökmek için kabul edilen uygulamaları yerine getirmek üzere söküm sözleşmesi yapılarak, söküme 18 Kasım 2009'da başlanmış ve 2010 yılı sonunda söküm işlemi tamamlanmış.

(https://en.wikipedia.org/wiki/French_aircraft_carrier_Clemenceau#cite_note-9).

TMMOB gündeminde 2021 baharından gündeme gelen konuya ilişkin olarak, TMMOB İzmir İl Koordinasyon Kurulu (İKK) 09 Nisan 2021’de bir basın toplantısı ile kamuoyuna bir açıklama yapmıştı. Açıklamada İzmir Aliağa’da yapılması planlanan gemi söküm işleminden kaynaklanabilecek tehlikeli ve zehirli atıkların çevreye ve insan sağlığına yönelik olası kötü etkileri hakkında ilgili çekinceler ve uyarılar dile getirilmiştir.

ÜLKEMİZDE GEMİ GERİ DÖNÜŞÜM ya da GEMİ SÖKÜM ENDÜSTRİSİ

İzmir Aliağa Gemi Söküm /Geri Dönüşüm Bölgesi’nde yoğunlaştırılmış gemi söküm faaliyetleri; “Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı”, “Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı”, “Sağlık Bakanlığı”, “Çalışma ve Sosyal Güvenlik” Bakanlığı” gibi kamu kurumlarımızın koordinasyon ve düzenlemeleri çerçevesinde gözetilmektedir. Çevre ve İnsan Sağlığına yönelik olası kötü etkilerin ortaya çıkmaması sorumluluğu bu kurumlarımız tarafından paylaşılmaktadır.

8/3/2004 tarihli ve 25396 sayılı Resmi Gazete ’de yayımlanarak yürürlüğe giren Gemi Söküm Yönetmeliği, dönemin gemi geri dönüşüm sektörünün mevcut durumu, sorunları ve hedefleri gözetilerek hazırlanmış olup uluslararası platformlarda örnek gösterilen gemi geri dönüşüm endüstrimizin düzenlenmesinde faydalı olmuştur. Bu Yönetmelik hükümleri Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından yürütülmektedir.

Ülkemiz gemi geri dönüşüm sanayiinin merkezi, verilen işletme izinleri nedeniyle İzmir-Aliağa’da olup, günümüz itibariyle 22 adet tesisin tahsis edilen bölgede faal olarak çalışmalarını sürdürdüğü bilinmektedir. Yılda yaklaşık 900,000 bin ton çelik ağırlığı olan gemi ve deniz aracı (yük gemileri, yolcu gemileri, tankerler, römorkörler, dubalar, platformlar, savaş gemileri, vb.) burada sökülmektedir. Emek yoğun bir sektör olan gemi söküm sanayimiz, sağlanan teknik destekler, uluslararası alanda itibarın gerçekleştirilmesine yönelik girişim ve çalışmaların da etkisiyle 2020 yılı itibariyle 1,400 kişiye doğrudan istihdam sağladığı belirtilmektedir. Gemi ve makine yan sanayisi ve tedarikçisi olduğu demir çelik ve diğer sektörler de göz önünde tutulduğunda, bu rakamın birkaç misli dolaylı istihdama imkân verdiği de değerlendirilmektedir. (İMEAK 2022 DTO Raporu)

Gemi geri dönüşüm endüstrisi; ekonomik ömrünü tamamlamış gemilerin seferlerden çekilmesi ve yerlerine yeni tonajda ve teknolojilerde, beklenen çevre şartlarına daha uyumlu, işletme verimi daha yüksek gemilerin inşa edilmesi işlemlerine yol açan, denizcilikle ilgili risklerin daha aza indirilmesine katkı koyan, eski gemilerdeki malzemelerin ve ekipmanların usulüyle geri dönüşümünün sağlandığı bir sektördür.

Bir geminin ömrü cinsine ve çalışma koşullarına bağlı olarak 20 ila 35 yıl arasında değişebilmektedir. Gemi geri dönüşümü ile (özellikle çelik malzemeler açısından)

- Enerjide %74, hammadde kaynaklarında %90 oranında tasarruf sağladığı,

- Su tüketiminde %40 mertebesinde azaltılmasına destek verdiği,

- Atık su kirliliğinde %76, hava kirliliğinde %86, maden atıklarında %97 azalma sağlandığı belirtilmektedir. (İMEAK Deniz Ticaret Odası-2022 Sektör Raporu; GEMİSANDER 2020 Raporu

Gemi sökümün faaliyetlerinin sektör çalışanları, çevre ve insan sağlığı üzerinde olası kötü etkilerinin en aza indirilmesine yönelik olarak oluşturulan uluslararası nitelikteki düzenlemelerden hareketle oluşturulan AB Gemi Geri Dönüşüm Yönetmeliği’nin 2013 de itibaren uygulamaya girmesiyle Avrupa Gemi Geri Dönüşüm Tesisleri Listesinde yer almanın, İzmir Aliağa Gemi Söküm Bölgesi’nde faaliyet gösteren tesislerin gündemine ağırlıkla girmiş olduğu gözlemlenmektedir.

Mevcut yararlarına karşın gemi geri dönüşüm endüstrisi, çevre, sağlık, çalışma emniyeti konularında, artan kamusal duyarlılığın da etkisiyle çözümler üretmesi gereken birçok problemle de karşı karşıyadır. Problemlerin çözümüne yönelik uluslararası yanıtlar, Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO), Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) gibi uluslararası tarafından verilmeye çalışılmaktadır.

IMO’nun “Gemilerin Güvenli ve Çevreye Duyarlı Geri Dönüşümü İçin Hong Kong Sözleşmesi’nin kabulü bu endüstri dalında önemli bir aşamadır. Kısa süre içinde, endüstriyi küresel ölçekte düzenlemenin yaygın kabul görmüş bir aracı olarak benimsenen Hong Kong Sözleşmesi gemi geri dönüşüm tesislerini, gemi sahipleri, gemi inşaatçılarını olduğu kadar en üst düzeyde devletlerin düzenlemelerini de etkilemeye başlamıştır. Yakın bir gelecekte, gemi geri dönüşüm faaliyetleri bu küresel düzenlemeye uyum sağlamak zorunda olacaktır.

Bunun yanı sıra Sözleşmede, Avrupa Birliği tarafından tehlikeli atıkların OECD üyesi olmayan ülkelere ihraç edilmesini yasaklayan karar, Basel Sözleşmesi ve yasak Kararının eşdeğeri olan Avrupa Birliği mevzuatındaki Atık Taşınımı Tüzüğü‟nün (Waste Shipment Regulation) hurda gemiler için uygulanabilir bir mekanizma içermemesi nedeni ile ömrünü tamamlamış Avrupalı gemilerin %91’inin, yukarıda bahsedilen mevzuattan kaçınarak, farklı ve istenmeyen  çözümlere yöneldikleri AB Komisyonu tarafından belirlenmiştir.

Basel Sözleşmesin gemilerin geri dönüşümünü yeterince düzenleyemeyeceğinin anlaşılması, Hong Kong Sözleşmesi‟nin yürürlüğe giriş tarihinin gecikeceği endişesiyle, ara dönemde uygulanabilir yaptırımların düzenlenmesine ilişkin, olarak AB Konseyi, AB Parlamentosu ile anlaşarak 27 Haziran 2013 tarihinde Gemi Geri Dönüşüm Yönetmeliğini kabul etmiş, 22 Ekim 2013 tarihinde Gemi Geri Dönüşüm Yasası AB Parlamentosu'nun ana toplantısında onaylanmış ve 30.12.2013 tarihi itibariyle kabul edilmiştir.

AB Gemi Geri Dönüşüm Yönetmeliği ile, AB Bayraklı gemilerin geri dönüşümü sırasında oluşabilecek olumsuz emniyet ve çevre etkilerinin, gereksiz ekonomik yük oluşturmadan azaltılmasının sağlanması hedeflenmiş görülmektedir. Bu Yönetmelik, AB Bayraklı gemilerin OECD ülkeleri dışında kalan ülkelerde yer alan tesislerde asgari çevresel ve emniyet koşulları sağlanarak yasal olarak geri dönüştürülebilmesine imkân sağlamaktadır. Gemi sahipleri gemi geri dönüşüm kriterlerini sağlayan tesisleri Avrupa Gemi Geri Dönüşüm Tesisleri Listesinden içinden seçebilmektedirler.

İzmir Aliağa’da var olan 22 tesisten 8’i AB Komisyonu’nun 28 Nisan 2022 tarihli Uygulama Kararı (AB 2022/691) ile Avrupa Parlamentosu ve Konseyi'nin 1257/2013 Sayılı Tüzüğü (AB) uyarınca Avrupa Gemi Geri Dönüşüm Tesisleri Listesinde yer almaktadır. NAe Sao Paulo gemisinin, Aliağa’da sökümünü üstlendiği belirtilen şirketin de Avrupa Gemi Geri Dönüşüm Tesisleri Listesinde yer aldığı görülmektedir.

Güncel Avrupa Gemi Geri Dönüşüm Tesisleri Listesinde; AB üyesi ülkeler kategorisinde Belçika’dan 1; Danimarka’dan 6; Estonya’dan 1; İspanya’dan 2, Fransa’dan 4, İtalya’dan 1, Letonya’dan 1, Litvanya’dan 4, Hollanda’dan 5, Norveç’den 8, Finlandiya’dan 1, Birleşik Krallık-Kuzey İrlanda’dan 1 ve Üçüncü Taraf Ülkeler Kategorisinde Türkiye’den 8; Birleşik Krallık’tan 2, ABD’den 1 olmak üzere toplam 46 gemi söküm tesisi yer almaktadır. Bu listede, Dünya çapında gemi söküm faaliyetlerinin yaklaşık %85 inin yerine getirildiği Asya’daki ülkelerden Bangladeş, Hindistan, Pakistan ve Çin’den herhangi bir tesisin henüz yer almadığı görülmektedir. NAe Sao Paulo gemisinin sökümü ile ilgili olarak diğer Asya ülkelerinden bir tercih yapılmamış olmasındaki öne çıkan nedenlerden birinin, sökümü yapacak işletmenin Avrupa Gemi Geri Dönüşüm Tesisleri Listesinde yer alması olarak değerlendiriyoruz.

AB Gemi Geri Dönüşüm Tesisleri Listesine dahil olmak için, öncelikle ilgili işletmenin müracaatı ve daha sonra AB Komisyonu tarafından yetkilendirilen bir uygunluk değerlendirme kuruluşu tarafından denetime tabi olunması, denetim sonucunun liste içinde yer almak için uygun olması gerekmektedir.

Hurda gemi söküm ve geri dönüşüm işlemleri, çevre ve insan sağlığı açısından kirlilik yaratan unsurlar göz önünde tutularak ve ortaya çıkabilecek riskler giderilerek yapılması gerekli faaliyetleri ve uygulamaları gerektirmektedir. Yaklaşık 20 yaş ve üzeri gemilerde daha çok karşılaşılan asbestli ya da asbest bulaşmış malzemelerin, diğer farklı türde atıkların ve maddelerin (ağır metaller, madeni yağlar, tehlikeli kimyasal bileşimler içerebilen ya da bulaşmış malzemeler, ambalajlar, nikel ve kadmiyum içeren piller, kurşun içeren aküler, sıvı petrol türevi yakıt artıkları, vb.) söküm işlemleri sırasında su kaynaklarını, havayı ve çevreyi kirletici saçılmasının önlenmesi, yapılan işlemlerin sorumlu idari otoritelerin gözetim ve denetiminde gerçekleştirilmesi kritik önemdedir.

Ülke olarak taraf olduğumuz, “Tehlikeli Atıkların Sınır Ötesi Taşınması ve Bertarafı ile ilgili Uluslararası Basel Sözleşmesi ve “Gemilerin Güvenli ve Çevreye Duyarlı Geri Dönüşümü hakkında Hong Kong Uluslararası Sözleşmesi” ve bu sözleşmelere ve diğer gereklere bağlı olarak yürürlüğe soktuğumuz yasal düzenlemelerin, uygulamalarda insan sağlığına, çalışma emniyetine ve çevreye karşı risk oluşturmayacak bir biçimde yürütülmesi, işletilmesi gereklidir. Bu çerçevede kamu kurum ve kuruluşlarımızın sorumluluklarını yerine getireceklerini umuyor ve diliyoruz.

İzmir Aliağa’da gemi söküm faaliyetleri kaynaklı çevresel ve sağlık risklerinin önlenmesi ihtiyacı, faaliyetlerin yerine getirilmekte olduğu Aliağa Bölgesi ve civarı açısından önem taşımaktadır. Taraf olduğumuz düzenlemeler çerçevesinde, kamu kurul ve kuruluşlarımızın iş birliği ve koordinatörlüğünde

1. Söküme getirilen gemilerde tehlikeli madde envanterinin çıkartılması, gemilerin söküm öncesi süreçte taraf olduğumuz ulusal ve uluslararası düzenlemelere uygun bir biçimde tehlikeli atıklardan arındırılması gözetilmeli ve denetlenmelidir.

2. Her gemi ve deniz aracının geri dönüşüm planı detaylı olarak hazırlanması gözetilmeli ve denetlenmelidir.

3. Geri dönüşüm planlarında, geri dönüşümü yapılamayacak tehlikeli maddelerin bertaraf edilmesi veya çevreye zarar vermeyecek şekilde depolanabilmesi hususlarına, ulusal ve uluslararası düzenlemeler çerçevesinde açıklıkla yer verilmelidir. Bu süreç gözetilmeli ve denetlenmelidir.

4. Söküm işlemleri süreçleri ve faaliyetleri de yine mevcut düzenlemelere, can ve çevre güvenliği gereklerine göre gözetime ve denetime tabi tutulmalıdır.

5. Tehlikeli Atıkların bertarafı ve depolanması işlemlerinin de gözetimi ve denetimi yapılmalıdır.

6. Toprak, Deniz, Tatlı Su Kaynakları, Hava kirliliğine karşı alınması gereken önlemlerin yerine getirildiği gözetilmeli ve denetlenmelidir.

7. Gemi sökümü faaliyetlerinde karşımıza çıkan, önemli tehditlerden biri olan asbestli malzemelerin ya da asbest bulaşmış malzemelerin  yetkin kuruluşlarca tespitinin yapılmış olduğu Asbest Raporu, söküm sırasında hurda malzemeden asbestin hava kirliliğine neden olmayacak biçimde  nasıl ve ne yollarla uzaklaştırılacağı, asbestin depolanması ve bertaraf edilmesi süreçleri birlikte gözetilmeli ve denetlenmelidir.

Gemi ya da deniz araçları, ancak bu şartlar altında ülkemiz karasularına kabul edilmeli ve söküm iznine tabi tutulmalıdır.

Gemi söküm faaliyetleriyle ilgili;

· Geri dönüşümün ekonomik boyutları (enerji tasarrufu, su tasarrufu, hammadde kaynak tasarrufu, ekipman tasarrufu, vb.) hakkında ayrıntılar

·  Söküm süreçlerinde ortaya çıkan tehlikeli atıkların miktarı ve ne yolla bertaraf edildikleri ya da tehlikesiz biçimde depolandıkları

·  Gemi sökümü faaliyetleri içinde yer alan çalışanların karşılaşabilecekleri mesleki hastalıkların önlenmesi ve izlenmesi

·  Gemi sökümü faaliyetlerinin yerine getirildiği Aliağa Bölgemiz ve civarında Halk Sağlığı açısından alınan önlemlerin durumu ve yürütülmesi

·  Gemi sökümü esnasında yapılması gereken denetlemelerin hangi kurum ve firmalar tarafından, hangi standartlarda yapılması gerektiği yasal düzenlemelerle belirlenmelidir. Bu denetlemelerin gemi sökümü esnasında periyodik ve habersiz yapılabilmesi mevzuatı sağlanmalıdır; konularında kamu kurum ve kuruluşları kamuoyunu bilgilendirmeli; işçi sağlığı ve kamu sağlığı gereklilikleri sağlanmalıdır.

Odamız; gemi ve deniz araçları tasarımı, inşası, tadilatı, gemi yan sanayisi ile olduğu kadar gemilerin söküm ve geri dönüşüm süreçlerinde de kamu kurum ve kuruluşları, sektörel kurum ve kuruluşlarıyla, meslek odalarımızla can ve çevre güvenliğini sağlamak ve iyileştirmek açılarından iş birliği yapmak üzere katkı vermeye hazırdır.

Kamuoyuna saygı ile duyururuz.

TMMOB Gemi Mühendisleri Odası