Oğuzlar'ın Çavuldur boyuna mensup olduğu rivayet edilen Çaka Bey'in hayatı ve faaliyetleri hakkında bilinenler, Bizans İmparatoru 1. Aleksios Komnenos'un kızı Anna Komnena'nın kaleme aldığı "Alexiada" adlı esere dayandırılıyor.
Çaka Bey'in, Türklere Anadolu'yu vatan yapan 1071'de gerçekleşen Malazgirt Meydan Muharebesi'nin ardından Alparslan'ın, Anadolu'nun fethiyle görevlendirdiği beylerden biri olduğu biliniyor.
Kayseri'den İstanbul'a kadar düzenlenen akınlarda yer alan Çaka Bey, 1078 yılında bu mücadelelerin birinde Bizanslı kumandan Kabalika Aleksandr'a esir düştü ve İmparator Nikephoros Botaneiates'in sarayına gönderildi.
İmparator ona "protonobilissimos" (soylu) unvanı ile bazı imtiyazlar tanıdı ve hediyeler verdi. Sarayda Homeros'u okuyup anlayacak kadar Bizans dilini ve Bizans savaş metotlarını öğrenen Çaka Bey'in, 1081'de Bizans tahtına çıkan İmparator 1. Aleksios Komnenos tarafından bütün imtiyazları elinden alındı.
Bunun üzerine yönünü İzmir'e çeviren Çaka Bey, gemi inşaatından anlayan birinin de yardımıyla 40 gemi inşa ettirerek oluşturduğu ilk açık deniz Türk donanması ile faaliyete geçti.
Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın Halep'te ölümü üzerine İznik tahtına hakim olan Ebü'l-Kasım ile Bizans'a karşı ortak hareketlerde bulunan Çaka Bey, Balkanlar'daki Peçenekler'i de saflarına alıp Bizans'a karşı ortak bir harekat planladı.
Bizans donanmasını bozguna uğrattı
Bizans donanması ile kara ordusunun büyük ölçüde çökmesini fırsat bilen Çaka Bey, ilk olarak sahil şehirlerinden Urla ve Foça'yı fethetti.
Daha sonra Midilli ve Sakız'ı alıp Sisam ve Rodos'a kadar uzanan, adaları kurtarmaya gelen Bizans donanmasını da bozguna uğratan Çaka Bey, ilk deniz galibiyetini almış oldu.
Bunun üzerine imparator, Konstantinos Dalassenos kumandasında daha güçlü bir donanmayı Çaka Bey üzerine gönderdi. Denizde savaşı kabul etmeyen Bizanslı kumandan Sakız'daki kara savaşında da yenilgiye uğradı.
Bölgede hakimiyet sahasını genişleten ve Bizans'ın ciddi rakibi olan Çaka Bey, hedefine Gelibolu Yarımadası ve Trakya'yı alarak, Balkanlar'da Peçeneklerle yeniden temasa geçtiği gibi Bizans hizmetinde bulunan Anadolu Türklerini de kendi ordusuna davet etti.
Kısa zamanda donanmasını güçlendiren Çaka Bey, İstanbul üzerine sefer yapmak için çalışmalar yaptı.
Bir dönem Bizans'a karşı mağlubiyet yaşayan ve donanması tahrip olan Çaka Bey kısa zamanda "droman" denilen hücum gemileriyle çifte kürekli ve üç kürekli gemilerden oluşan yeni bir donanma hazırladı. Midilli, Sakız, Sisam ve Rodos'ta mutlak hakimiyet kurdu.
Fetihlerini Çanakkale Boğazı istikametine doğru genişleten Çaka Bey, Edremit ile Bizans'ın gümrük kapısı olan Abidos'u aldı, hedefi ise Trakya'yı geçip İstanbul'a ulaşmaktı.
Çaka Bey'in faaliyetleri hem damadı Anadolu Selçuklu Sultanı 1. Kılıçarslan hem de İmparator Aleksios'u tedirgin etti.
Bunun üzerine Bizans imparatoru, Çaka Bey ile 1. Kılıçarslan'ı birbirine düşürmek üzere harekete geçti. 1. Kılıçarslan'a yazdığı bir mektupta, Bizans'tan ziyade kendisinin tehlike içinde bulunduğunu bildiren Aleksios'un bu çabaları sonucu iki Türk hükümdarı aradaki akrabalığa rağmen birbirine düşman oldu.
Aleksios'un bu oyununu öğrenen Çaka Bey, olayların büyümemesi adına niyetini de öğrenmek amacıyla damadının yanına gitti. Görüşme teklifini kabul eden Kılıçarslan, onu, tertip ettiği bir ziyafet sırasında öldürttü.
İyi bir teşkilatçı ve denizci olup Ege sahillerinde ilk Türk tersanesiyle donanmasını oluşturan, İzmir ve civarında ilk Türk yerleşimini sağladığı gibi bu bölgelerin daha sonra beylikler tarafından fethine de zemin hazırlayan Çaka Bey, Anadolu Selçukluları ile Balkanlar'daki Peçenekler'i bir araya getirip Bizans'ın yerinde büyük bir Türk devleti kurma hedefiyle yaşadı.
İzmir ve adaları Türk yurdu yaptı
Ege Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Ersan, AA muhabirine, Çaka Bey ile ilgili söylenebilecek en önemli hususlardan birisinin Anadolu'nun fethine katılmış Türkmen gençlerden birisi olduğunu ifade etti.
Gençlik ve tecrübesizlik nedeniyle esir düştüğünü ve Bizans İmparatorluğuna hediye edildiğini aktaran Ersan, şunları kaydetti:
"İmparatora hediye edilmiş olması onun meziyetlerinin üst seviyede olduğunun bir işareti olarak değerlendirilebilir. Bu sayede imparatorluğun sarayında bulunma şansı yakalamış. Sonra imparator ile anlaşamayınca 1081 yılının bahar aylarında İstanbul'dan ayrılıp İzmir'e gelmiştir. İzmir'e gelmesinin sebebi de yine Anna Komnena'nın eserinde ifade ettiği 'Akrabalarının bulunduğu İzmir'e gitti' ifadesi bizim için önemli. Artık 1071 Malazgirt Meydan Savaşı'nın kazanılmasından 10 yıl sonra İzmir'de Çaka Bey'in bu bölgeye gelmesini sağlayacak kadar yoğun bir Türkmen nüfusunun olduğuna işaret ediyor. Bir donanma oluşturup İstanbul'u fethetme düşüncesini hayata geçirmeye çalışıyor. Önce adalara sefer düzenliyor. İzmir'i ve çevresini fethettikten ve burayı bir Türk yurdu olarak düzenledikten sonra İstanbul'u fethetmeye gidiyor."
"Kızılelması İstanbul'du"
Bizans İmparatoru'nun, "Türk'ü Türk'e kırdırma" politikası sonucu Kılıçarslan'ın Çaka Bey'i ortadan kaldırdığını ifade eden Ersan, "Çaka Bey, Anadolu'da donanma oluşturan ilk Türk beyidir. Daha sonra Osmanlı'ya kadar böyle bir hareket görülmeyecek. Çaka Bey İzmir'i fethettikten sonra hedefi İstanbul olmuştur. Kızılelması İstanbul'du ama bunu gerçekleştiremeden başka bir Türk beyi tarafından ortadan kaldırıldı. Böylece İstanbul'un fethi Fatih'i bekledi. Çaka Bey'in doğum tarihini bilmiyoruz ama Kılıçarslan tarafından öldürülmesi 1094 yılı olarak söylenebilir."