llkfer Group’un her yıl hazırladığı “Türk Gemileri Baca Forsları” bir denizci takvimi klasiğidir ve dünya denizcilik kültürü tarihinde bir ilktir. Halen de benzeri yoktur.

Okuyacağımız makalemin bir bölümü 2009 yılında Referans Gazetesi Deniz Ticareti sayfalarında yazdığım makalemdir. Denilebilir ki binlerce çeşit duvar takvimi yayınlanmaktadır. Benim tanıtmak istediğim duvar takvimleri ise tüm dünya denizcilik çevrelerinin alışkanlığı olan “Denizci Takvimleri”.

Geleneksel yapıda bu takvimlerin üst kısmında o denizcilik firmasının -diyelim ki bir armatörlük şirketi- seçtiği bir gemi fotoğrafı veya tablosu olur. Firmanın adı, logosu yer alır. Altta ise bazen iki ay, bazılarında da üç müteakip ayın sayfaları spiralli olarak görülür. Böylece duvarda asıldığında iki veya üç aylık süreci kolaylıkla izleyebilirsiniz. Bazı denizcilik veya denizcilik bağlantılı şirketler bu formatın özünü koruyarak çok değerli kompozisyonlara dönüştürmüşlerdir. Örneğin Hempel takvimi bu klasiklerden biridir. Bana da gönderdikleri süreden beri bu takvimleri koleksiyonumda özenle saklamışımdır. Geçen sene bir akademisyene armağan ettim.. Hempel ünlü denizcilik ressamlarının eserlerinden ilham alarak ticaret gemilerinden oluşan bir yıllık renk ve seyran cümbüşü sunardı. Bu geleneği devam ettiriyor mu? Artık bilemiyorum!

Rahmi Koç Bey’in “İlkfer Denizcilik Müzesi’ni ziyaretinde müze hakkında İlker Meşe bilgi vermişti.

Türkiye’de estetik açıdan dikkati çeken bir takvim de Sanmar’ın “Deniz Fenerleri” dizisi idi. 2009 ikincisini yayınlamışlardı.. Sonraki yıllarda gemici takvimleri geleneği neredeyse cep telefonlarına kadar indirgenen çağın bilişim teknolojik kolaylığına yenik düştü. İlkfer Group “Türk Gemi Bacaları” takvimi ise 2001 yılında beri bu geleneğini koruyor.
İlkfer Group kurucuları Yüksek Denizcilik Okulu 1977 makine mezunu İlker Meşe ve yine Yüksek Denizcilik Okulu 1979 makine mezunu Feramuz Aşkın. İlker Meşe okuldan mezun olduktan sonra Deniz Nakliyatı TAŞ filosundaki gemilerde önce 3’ncü zabit olarak görev yapmış. Sonra 3’ncü mühendis olmuş ve yedek subaylık görevi için Deniz Kuvvetleri Komutanlığı emrinde Makine Sınıf Okulları Komutanlığı’nda eğitimlere katılmış ve bu okuldan sınıf birincisi olarak mezun olmuş. Ardından 1982’de o sıralarda Deniz Kuvvetleri Komutanlığı bünyesinde olan Tuzla’daki Denizcilik Yüksek Okulu’nda öğretmenlik yapmış ve ileriki yıllarda Boras Denizcilik’te başmühendis olarak çalışmış. 1989’da Vecom ile Feramuz Aşkın’ın yolları kesişmeye başlıyor ve 1991’de ikisinin de isimlerinin ilk üç harfinin birleşmesinden doğan İlkfer Denizcilik San. Tic. Ltd. Şti. dünyaya geliyor.

Gemicilik şirketleri sancakları ve Baca forsları

Bir geminin hangi armatörlük firmasına ait olduğunu bacasındaki resimden tanıyabilirsiniz. Buna “Baca Forsu – House Funnel” denir. Ahşap bir şilt üzerinde House Flags & Funnels uygulaması enaz iki asırlık gelenektir. Yunan Deniz Ticaret Odası, haliyle nice asırlık Yunan denizciliğinin temsilcisi oluşu ve tarihine saygılı gelenekler doğrultusunda, bu ülke denizciliğinde var olmuş veya tarihe intikal etmiş ne kadar Yunan armatörlük şirketi varsa, herbirinin baca forslarının özenle işlendiği şiltlerden harika bir duvar yer alır. İtalyan, Fransız, Alman, İsveç, Hollanda ve diğer Avrupa devletleri deniz ticaret odalarında veya armatörlük kulüplerinde bu ahşap
zeminli baca forsu şiltleri duvarları süsler. Bu bir denizcilik geleneğidir. Resmî ziyaretlerde armağan edilir. Resmi ziyaretlerde armağan olarak armatörlük şirketlerinin kendi filolarına ait bu şiltleri armağan etmesi bir gelenektir. Şiltlerin zemini gül ağacı veya tik ağacı kullanılarak biçimlenir. Baca forsları ise bendeki birkaç örneğe bakarak söyleyebilirim, serigrafi yoluyla bunları sanırım kurşun kalıba döküyorlar ve ilgili renklerde mine kaplama yaparak harika bir sonuç elde ediyorlar.

2009’dan bu yana gelenek oldu

İlkfer “Türk Gemi Bacaları Takvimi” Türk deniz ticaret filosunda yaşayan her armatörlük firmasının baca forslarını bir kompozisyon halinde vermekte. 2009’dan bu yana bu geleneklerini sürdürdüler. 2009 takviminde saymıştım; 120 armatörlük firmamızın Baca Forsu dizili idi. Alfabetik olarak sıraladığımızda; A&G Denizcilik; Adamar Denizcilik; Admarin Denizcilik; Akar Denizcilik; Akat Denizcilik; Akbaşoğlu Denizcilik; Akmar Denizcilik… Böyle Z harfine kadar uzanıyor ve Asaf Güneri adında simgeleşen Zihni Denizcilik ile son buluyordu.
2024 yılı takviminde 172 armatörlük firmamızın Baca Forsu yer almakta. Ayrıca Deniz ticareti dünyasında maziye intikal etmiş 17 Türk Armatörlük firmasının baca forsu nostaljik baca forsları olarak sıralanmış. Bir takvimin haliyle çok sınırlı olan yüzünde maziye intikal etmiş Türkiye Cumhuriyeti devri tüm Türk armatörlerinin baca forslarını vermeye imkan yok. Ancak nostaljik baca forsları haliyle çok daha fazla.

2009 yılındaki makalemde şöyle bir ara başlık vardı; “DTO’ya bir öneri” Herkes, ama her fani birgün bu dünyadan göç edecek. Geride onların var oldukları yıllara ait adları kalacak. Tarih, vefa duygusu ve maziye saygı demektir. Bir uygarlık bilincidir. Ben inanıyorum ki, Deniz Ticaret Odası’nın (DTO) giriş alanındaki duvarlardan birinde bir yer veya tayin edecekleri saygın bir duvar dizayn edilerek Türk deniz ticaret tarihinde var olmuş, her armatörlük firmamızın baca forslarından oluşan bir kompozisyonla bezensin. Bizim de denizcilik geleneğimize bu çok anlamlı uygulama katılmış olsun.

İlker Meşe’yi ve Feramuz Aşkın’ın yarattıkları böylesine anlamlı “Türk Gemileri Baca Forsları” klasiği ile kutluyorum. İlkfer Gemi Baca Forsları takvimi dünyada ilk ve benzersizdir
İlker Meşe’ye 2023 son günlerinde bir mesaj gönderdim ve böyle bir takvim fikrinin kime ait olduğunu sordum. Bana şöyle cevap gönderdi;
Sevgili ağabey,
1.Bu fikir tamamen bana aittir.
2.Takdim için baca forslarını düzenlemek için harf sırasını uyguladım. Harf ile
takip edip,bacayı bulmak daha kolay oluyor.
3. Yanlış yapmamak için bu forsları, doğrudan armatör firmalarından rica
ettik.
Başta sadece İLKFER GRUP ile çalışan firmalardan oluşan bir resimleme yapmak fikrimiz vardı ama sonra, bunun iyi bir fikir olmadığını düşündük ve bütün firmalardan baca forsunu rica ettik. Bu geleneksel takvimimiz her sene yenileniyor ve denizciliğe ve maziye intikal etmiş armatörlerimize de minnet borcumuz için en alt satırda forsları ile anmaya devam ediyoruz.
Saygılarımla,
İlker MEŞE”

“Denizcilik Kültürü- Maritime Culture”
Denizciliğin köklü bir kültürü var. Norfolk Müzesi ve Arkeoloji Bölümünden Doğu Bölgeleri direktörü Prof. James Steward “Denizcilik Resim Sanatçıları” kültürünün bir rengini makalesinde anlatıyor. Merseyside Denizcilik Müzesi eski müdürü Mike Stammers “Yelkenli gemilerde ahşap heykeller geleneğini” bir denizcilik kültürü olarak ekliyor. National Maritime Museum- Milli Denizcilik Müzesi küratörü Rina Prentice “Hatıra amaçlı ürünler”in nasıl bir denizcilik kültürü geleneği olduğunu örnekliyor.

Hull Denizcilik Müzesi Müdürü Arthur Credland “Maritime EphemeraDenizcilikte Armağanlar” başlıklı makalesinde mektuplar, biletler, broşürler, yemek menüleri, denizcilik takvimleri ve yüzeylerinde resimler veya süslemeler olan gümüş kaplama ve porselen kupaları, porselen kahve veya çay bardaklarını ve resmî belgelerin zamanla nasıl koleksiyon malzemesi olarak sahiplenildiğini anlatıyor.

Gemilerde sancaklar (House Flags) iki asırdır bir geminin hangi armatörlük firmasına ait olduğu konusunda tanımlama ve işaret vermenin birincil aracı olarak kullanılmaktadır. Yelkenliden buharlı gemilere geçişte bacalar uzun yıllar siyah renkte boyalı olarak kalmıştır. Siyah oluşunun büyük gerekçesi gemilerin kömürle çalışması sonucu meydana gelen kara dumanların yarattığı kirlilikti. Zamanla özellikle gemi bacalarında (Funnels), şirketlerin kendi amblemleri yer aldı ve eksiksiz bir gelenek haline geldi. Buna “Vexillology” denilmekte.

Anlamı; “Gemi sancaklarının tarihi, tasarımı ve görgü kuralları” demektir ve incelenmesi bu konuda çalışma yapan küratörlere yardımcı olmaktadır. İspanya’nın büyük armadası gibi, Büyük Britanya İmparatorluğu deniz gücü sınırsız bir önem arz etmiştir. İngiliz Donanmasına ait harp gemileri, komutasındaki amiral sancağını toka ederdi. Hem askerî denizcilik ve hem de ticari gemilerin işaret bayrakları, özellikle 18. ve 19. yüzyılda oldukça yaygınlaşmıştır. Yüzyıllar boyunca çeşitli eğilimler hakim olsa da son yüzyılda ticaret gemilerinin ait olduğu armatörlük şirketleri kendi markalarını aksettirecek şekillere veya ilk harflere çok daha önem vermişlerdir.

Özellikle yelkenli ticaret gemilerinin baş veya kıç bodoslamalarında veya civadralarında ahşap heykel süslemeler yer almıştır.

19. yüzyılın ikinci yarısında yüzyılda ticaret gemileri sancakları ve baca forsları vardı. Deniz sinyalleri, önemli bir literatüre sahiptir ve özel olarak kendi sınıfındadır. İngiliz Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’nın 1799’da bir ‘İşaret Kitabı’ yayınlamasıyla çeşitli uygulamalar ortaya çıkmıştır. Yüzyılda armatörlük şirketleri sancakları ve bacaları (House Flags & Funnels) bayrakları ve bacalarda şirket işaretlerinin bir gelenek haline dönüşmüştür. Gemi bacaları ve sancakları konusunda yayınlanmış albüm tarz kitaplar yıllarca yayınlanmıştır. Bu kataloglarda armatörlük şirketinin tarihi kadar, baca forsu ve sancağının nasıl şekillendirildiğine dair anlatımlar yer alır. Bunlardan Lloyd Triestino di Navigazione S.p.A., örnek olarak seçtim;

Lloyd Triestino di Navigazione S.p.A., 1833 yılında Lloyd Avusturya armatörlük şirketi olarak kuruldu ve 1836’da hizmete girdi. Zamanla çeşitli şekillerde Avusturya Lloyd, Osterreichischer Lloyd, Austro Macar Lloyd Steam Navigasyon Şirketi veya Avusturya Lloyds Steam Navigasyon Şirketi olarak isim değişikliğine gitti. Benzer bir değişiklik şirketin sancağında ve baca forsunda da gösterilmektedir. Mavi renk tutarlıdır, ancak sarı yük ya piskopos tarzı bir tacın dik olarak yerleştirildiği tepesi olan yandan bir çıpadır, çapraz olarak yerleştirilmiştir veya daha ayrıntılı bir taç ile dikey olarak yerleştirilmiştir. Şirket 1919’da Lloyd Triestino adını aldı ve Avusturya’dan İtalya’ya geçti. Bu isim altındaki ilk bayrak maviydi.

Lloyd’s of London Register 1882’de ilk kataloğu yayınladı. Gemi bacalarına yansıyan armatörlük şirketlerinin panoları, ayni zamanda o şirketlerin “Code of Arms” dedikleri tanınma resmi veya şekli olarak geleneklere katıldığından Lloyd’s of London Register 1882’de “Lloyd’s Book of House Flags & Funnels” kataloğunu yayınladı. Bu katalog 1904 ve 1912’de iki kez daha tekrarlandı. 1912 kataloğunda artık Osmanlı Devletindeki armatörlük şirketlerinden bazılarının baca forsları ve sancak resimleri de görülmeye başlanmıştı. Türk Armatörleri Tarihi başlıklı ve 7 cilt olan eserimi çalışırken bu kataloglardan çok faydalandım. Usta bir grafiker ve tasarımcı olan Erdal Özmen bu kataloğun kapak tasarımını devam etmekte olan “Osmanlı Devri Römokörleri” konulu belge eserim için yeniden çizdi. Muhteşem bir sanat tasarımı sayarım.

• Erdal Özmen tasarımı

Bu kataloglar sayesinde tespit edilmiş ilk Osmanlı Devri buharlı gemi armatörleri sancaklarından başlayarak, çalışmalarımın sona erdiği 2017 yılına kadar tüm Türk armatörlük şirketlerinin sancakları ve baca forsları tasarımı tamamlanmış oldu. Bunlar tablolar halinde eserlerimde yer almaktadır.

İlkfer Türk Gemi bacaları takvimi ve Lloyd’s of London Book of House Flags & Funnels kaynaklı bu tasarımlar birer denizcilik kültürü klasiğidir. Özellikle İlkfer Türk Gemi Bacaları Takvimi ayni zamanda dünya denizcilik kültürü kavramında ilk ve tek olmaktadır.